Een systeem-psychologische analyse
Bijna elke politicus beschuldigt de ander van polarisatie. Als ze daarmee zouden stoppen, zou het politieke debat weer inclusief en inhoudelijk zijn. Eenvoudig, nietwaar?
Polarisatie is oorspronkelijk een leenwoord uit het Frans en betekent “een elektrische lading geven”, een puur technisch begrip. Nu gebruiken we de term vooral voor de groeiende sociale spanning. Die neemt de laatste jaren in rap tempo toe. Polarisatie is een maatschappelijk vraagstuk geworden. Iedereen maakt zich er zorgen over.
Het SCP rapporteerde over polarisatie: “Nederlanders maken zich in toenemende mate zorgen over de verharding van het debat, en hebben een afkeer van geruzie in de Haagse politiek”. Middels een Sire-campagne in januari 2023 laat Den Haag ons echter weten dat wij het zijn die polariseren. Sire geeft ons een twaalftal tips, zoals ”Tel tot 10 als je iets lelijks dreigt te zeggen”.
Het gaat niet helpen. Polarisatie is iets heel anders dan ongewenst gedrag. Het is een grotendeels autonoom verschijnsel dat een uitdrukking is van de tijdgeest. Zolang we het blijven versimpelen tot een gedragsprobleem zijn we kansloos in de aanpak.
Wat is “tijdgeest”?
Tijdgeest zou je ook het collectieve (onder)bewustzijn kunnen noemen. Het is de manier waarop mensen denken, voelen en zich gedragen in een bepaald tijdperk. De tijdgeest bevat verheven zaken als waarden en normen, maar laat zich ook zien in alledaagse dingen als mode en eettrends. De hoed die tot de vijftiger jaren alom aanwezig was in het straatbeeld is vrijwel verdwenen. De tijdgeest van 1964 vindt een warme maaltijd zonder een gehaktbal nog ondenkbaar, nu is dat echt anders. En hoe vanzelfsprekend we vrouwenkiesrecht nu ook vinden, in 1883 vond men dat niet.
Terugkijkend kunnen we een bepaalde tijdgeest vaak goed typeren. De associatie van de vijftiger jaren met spruitjeslucht roept tastbare beelden op. Net zoals het predicaat “victoriaans”, als uitdrukking van de kleding en de omgangsvormen in het Engeland van de 2e helft van de 19e eeuw.
Het collectieve bewustzijn in het hier en nu kunnen we echter veel moeilijker beschouwen omdat we de tijdgeest zijn. We zijn ermee geïdentificeerd en je kunt niet beschouwen waarmee je geïdentificeerd bent. Als je bijvoorbeeld eenzaam bent kun je je eenzaamheid niet beschouwen. Als je je eenzaam voelt is er al een waarnemer, namelijk diegene die voelt. Dan kun je je eenzaamheid waarnemen en onderzoeken.
Daarnaast heeft het collectieve bewustzijn een groot onbewust deel, net zoals het individuele bewustzijn. Het beschouwen van de tijdgeest in het hier en nu is dus moeilijk.
Omdat polarisatie een verschijnsel is van deze tijd is het plausibel dat we het nog niet goed begrijpen. Bovendien, het fenomeen is niet zozeer controversieel, want we zijn er allemaal tegen. Toch neemt polarisatie nog steeds toe. Het lijkt of we iets over het hoofd zien. Dat zou dus iets uit het onbewuste deel van de tijdgeest kunnen zijn. Wat zien we niet, wat is onze blinde vlek? Als we onbevangen naar de fenomenen van de tijdgeest kijken kunnen we wel degelijk iets zien.
De moderne tijd
Als brede maatschappelijke trend begon de moderne tijd in de 60er en 70er jaren. De Beatles bijvoorbeeld waren er een treffend symbool van. We waren dolgelukkig dat we die enge en benauwde achterkamertjes van obscure gezinnen, geloven en gemeenschappen achter ons konden laten. Wat was men daar bekrompen! We verlieten God. En plotseling was het de mens zelf die meester was van zijn eigen lot. Individuele vrijheid en rationaliteit, en in het voetspoor daarvan wetenschap en techniek, maakte dat de mens vat kreeg op zijn eigen werkelijkheid. En dat smaakte naar meer.
Alle cultuuruitingen uit die jaren tonen de euforie in de uitgelatenheid van kleuren, vormen en ritme. Er kwam een gigantisch reservoir aan creatieve energie vrij. En het was ook daadwerkelijk voor velen een intens ervaren bevrijding.
De hypothese van de moderniteit was dat al die vrije individuen in dialoog en op basis van gelijkwaardigheid zouden leven. Geleid door rationaliteit zouden ze zich op de beste en meest efficiënte manier organiseren. In economische, maar ook in sociale en culturele zin. En dat was precies de definitie van de homo economicus. Ontplooiing, geluk en voorspoed zouden het vanzelfsprekende gevolg zijn. Die hypothese was niet per se naïef, want er is een gigantisch menselijk potentieel om het goede te doen. Maar hij was in ieder geval eenzijdig.
De tijdgeest vandaag: het ambivalente ik
Maar we hebben iets over het hoofd gezien. Vrijheid kan namelijk alleen maar bestaan in een context waar grenzen zijn. Gelijkheid omarmen we allemaal, maar er is ook een ordening nodig. Individualiteit kan alleen ervaren worden als er ook gemeenschap is. Met onze rationaliteit zijn we tot veel in staat, maar rationaliteit heeft geen dimensie van zingeving en gevoel. “1 + 1 = lief” is in de rationaliteit een onmogelijke gedachtenlijn.
Wat voor de hand leek te liggen, dat het wezen van ons moderne bewustzijn de vrijheid en ontplooiing van het individu was, en dat al die vrije individuen een perfecte wereld zouden creëren, houdt bij nadere beschouwing geen stand. Toen alle vrijheid geleefd was bleken we nog steeds niet gelukkig te zijn, en was de wereld nog niet perfect, integendeel.
En nu is het moderne paradijs uit het zicht verdwenen. We lopen de deur plat bij de therapeut, zoeken verdoving in het consumentisme van games, seks en drugs. Op Instagram lachen we geroutineerd door onze wanhoop heen. En bij reality-tv shows verlekkeren we ons aan de ridicule medemens en vergeten we dat we in een spiegel kijken.
Het ik, het ego is de dominante identiteit van de moderniteit. En het ik is niet gelukkig door vrij te zijn. Die vrijheid blijkt steeds meer een last. We lopen aan tegen een belangrijk misverstand over de moderniteit. Het ik is ambivalent omdat het slechts voorwaardelijk gelukkig is. Het is gelukkig als het externe bevestiging krijgt, en ongelukkig als het geen likes krijgt. Het wezen van onze moderne tijd is niet de individuele vrijheid en de rationaliteit, het is de ambivalentie.
Fenomenen
Als we onze wereld beter willen begrijpen helpt het als we leren dat niet alles zich laat analyseren om het vervolgens te opereren, te repareren of te verbouwen. Laten we leren de verschijnselen van onze tijd wáár te nemen. Want er is een verschil tussen analyseren en waarnemen. Analyseren is het ontleden van een vraagstuk met de intentie het op te lossen. Bovendien maken we het probleem daarmee slechts passend binnen ons eigen referentiekader. Waarnemen doen we om in ons bewustzijn toe te laten wat nog niet eerder is gezien en waarvoor eerder nog geen plaats was.
Het ambivalente karakter van het ik heeft gigantische consequenties voor de manier waarop wij samenleven en met elkaar communiceren. De impact is zo massief dat we ons die maar ten dele bewust zijn, laat staan dat we die begrijpen. Polarisatie is een van de gevolgen van het ambivalente ego. Maar er zijn meer gevolgen, zoals onze perceptie van waarheid, van verantwoordelijkheid, van complotten en de richting van onze maatschappij überhaupt. Om deze fenomenen te begrijpen moeten we ze bekijken vanuit een systemisch perspectief. In de meeste Westerse samenlevingen zijn die waarneembaar als een uitdrukking van de moderne tijdgeest. Als we zo kijken, wat is er dan te zien?
Ambivalentie en polarisatie
De ambivalente aard van het ego heeft enorme gevolgen voor hoe we samenleven en communiceren. De impact ervan is zo groot dat we ons er maar gedeeltelijk bewust van zijn en moeite hebben om het volledig te begrijpen. Polarisatie is een van de gevolgen van het ambivalente ego, maar er zijn ook andere gevolgen, zoals hoe we waarheid, verantwoordelijkheid, samenzweringen en zelfs de richting van de samenleving waarnemen. Om hier iets zinnigs over te zeggen, moeten we ze bekijken vanuit een breder, systemisch perspectief binnen de westerse tijdgeest. Wat zien we dan?
Wat is polarisatie?
Het ambivalente individu hunkert naar aandacht en voelt zich alleen goed als het die aandacht krijgt. Dankzij technologie zijn tegenwoordig miljarden mensen over de hele wereld met elkaar verbonden, elk met een stem die gehoord wil worden. We hebben voor al die kreten om aandacht versterkers gebouwd: sociale media. Die versterken het volume door het bereik van de stemmen te vergroten, te verveelvoudigen en te verspreiden. Dat doen ze in een fractie van een seconde. En ze versterken de versplintering door alle fragmenten informatie van hun context te ontdoen. Al die meningen zijn door snelheid, contextloosheid en volume één kolkende massa geworden. Inmiddels heeft de zee van individuele opinies een amorfe betekenisloosheid gekregen.
Hierdoor zijn al die meningen veranderd in een enorme, wervelende massa ruis. In deze werveling van informatie is het logisch dat de meest extreme stemmen naar de rand worden geduwd. Extremiteit is de enige manier om de aandacht te trekken. Een ander natuurlijk gevolg is dat extreme standpunten tegengestelde extremen uitlokken. Deze draaikolk heeft een leeg centrum en naarmate de extremen verder uit elkaar groeien, wordt het centrum groter en holler.
Polarisatie heeft mogelijk ernstige gevolgen:
– Het centrum stort in. De frase “the center will not hold “ uit het gedicht “The Second Coming” van William Butler Yeats over de dynamiek na de Eerste Wereldoorlog vat het goed samen. Het centrum, dat wat verbindt, dat wat een brug slaat, is aan het verdwijnen. Het hele ecosysteem dreigt in te storten.
– Dialoog is aan het verdwijnen; dialoog is een ontmoeting en vindt voornamelijk plaats in het midden, in een positie waarin je op zijn minst vraagtekens wilt zetten bij je extreme standpunt. Maar dat midden is er niet meer.
– Waarden, belangen en inhoudelijke keuzes verdwijnen als gespreksonderwerp. Extremen krijgen een eigen energetische wetmatigheid, waarbij polariteit een zelfstandig belang wordt. Het wordt belangrijker om de tegenpool niet te faciliteren dan om eigen inhoudelijke afwegingen te maken. Zelfs als dit leidt tot een obscuur en eigenaardig standpunt, omdat het inauthentiek en reactief is.
– Individuele vrijheid, in de jaren 1970 gevierd als bevrijding van de ketenen van de dwang van het collectieff en de bevrijding van het individu, ontwikkelt zich steeds meer tot de tirannie van het individu.
– Een samenbindend principe ontbreekt, wat leidt tot veel impasses, uitgestelde beslissingen en halfslachtige compromissen. Er is een bindend principe van hogere orde nodig om de abrupte kortetermijnaanpassingen te doorstaan op weg naar een collectieve transitie met een realistisch en tastbaar perspectief.
Wat is waarheid en wat is complot?
In de draaikolk van meningen verliezen gegevens en meningen hun betekenis. Opvattingen verhouden zich in hun isolatie en massa niet meer tot elkaar. Daardoor is waarheid nauwelijks meer van onwaarheid te scheiden.
Principes als waarheid of onwaarheid veronderstellen bovendien een referentiekader van een grotere, hogere orde dan die van het ego. Het ego heeft weinig terughoudendheid om zich uit te drukken en het definieert zichzelf in zijn uitdrukkingsbehoefte absoluut. Voor het ego is er geen ander kader dan de eigen waarheid en de strijd met het andere ego om de aandacht. De vraag is of in deze chaos waarheid en onwaarheid nog objectief te bepalen zijn. Sterker nog, bestaan ze überhaupt nog? Is het nog een bruikbaar en zinvol begrip in een context waarin waarheid en onwaarheid strikt individueel zijn geworden?
Er is een ander mechanisme werkzaam: datgene wat de meeste aandacht krijgt, krijgt de betekenis van waarheid. Als je maar de aandacht van het publiek weet te vangen lonen het creëren van stemming en het verspreiden van leugens. Aandacht creëert realiteit.
Ook de groeiende populariteit van het complot als verschijnsel laat zich vanuit deze chaos van individuele waarheid en collectieve betekenisloosheid verklaren.
Natuurlijk bestaan er wel degelijk complotten als we ze klassiek definiëren: geheime samenspanningen van slechteriken om een kwaadaardig doel te bereiken. Maar de meeste veronderstelde complotten zijn geen complotten. Veel van onze complotten, de gepolitiseerde rechtsspraak, de deep state, de fascistische populist en de boer als geldbeluste natuurdoder zijn beelden in ons hoofd.
Het complot is de projectie van de eigen vervreemding, van de eigen absolute subjectiviteit, van de een op de ander. Beiden zijn gevangen in de draaikolk van versplinterde meningen. Beiden zijn vanuit de eigen positie en de eigen rationaliteit volstrekt overtuigd van het eigen gelijk. En vol onbegrip over het ongelijk van de ander. Er is geen contact meer met elkaar, geen gemeenschappelijk referentiekader met aanknopingspunten. Door het driedubbel-geïsoleerde glas van onze eigen bubbel kijken we vol onbegrip naar de andere bubbel. En wat de ander in zijn schild voert begrijpen we niet en is daarom niet pluis.
En natuurlijk is de intellectuele elite meer overtuigd van de objectiviteit van haar gelijk dan het volk. Maar hoezeer de elite ze zich ook van een andere orde waant, ook zij is het object van het moderne bewustzijn. Op zijn best is de elite still confused, but at a much higher level.
Wat is verantwoordelijkheid?
Verantwoordelijkheid nemen of afleggen suggereert dat er een lat is waartegen individueel gedrag, maar ook politieke en bestuurlijke daden, kunnen worden gelegd en gemeten. Het suggereert een normatief kader van een hogere orde met een collectieve betekenis.
Maar voor het ego is zelfreflectie slechts een persoonlijk exercitie. Of het nou over een misdaad, een bestuurlijke blunder of een gewijzigde opinie gaat. De toets der kritiek is geen normatieve maar een persoonlijke afweging. Ook de context van de handeling wordt volstrekt individueel geïnterpreteerd en beoordeeld. De daad was op dat moment, in die omstandigheden, op die plaats volstrekt logisch en redelijk. Dat er een dag later andere inzichten zijn over plaats, tijd en omstandigheden van de daad doet daar niets aan af. Net zoals men op goede persoonlijke gronden het ene jaar in een Parijs’ hotel vakantie viert en het volgende jaar in een caravan op een Waddeneiland, wordt verantwoording afleggen dan iets ridicuuls. Het bredere referentiekader wordt door het ego ten principale niet meer geaccepteerd. De persoonlijke mening of de individuele daad vindt zijn validatie in zichzelf. Dat maakt polarisatie grenzeloos en bodemloos.
Het ego heeft zijn eigen logica en hoeft aan niets anders dan aan zichzelf verantwoording af te leggen. Sterker nog, het aanspreken van het ego op zijn verantwoordelijkheid kan zomaar als grensoverschrijdend gedrag van de ander worden opgevat. En in de moderne traditie van het ego is die opvatting dan absoluut. En de feedback van de aanspreker is in zijn absoluutheid vervolgens onaanvaardbaar, maar zelfs in zijn gematigdheid. Het gevolg kan alleen maar zijn dat grensoverschrijdingen exponentieel toenemen. En de gekwetstheid van alle breekbare ego’s naar rato.
Vastbesloten, maar richtingloos
Een ander kenmerk van het ambivalente en naar aandacht snakkende ego is dat het geen houvast vindt. Alles wiebelt, kijk hoe modetrends en politieke stromingen elkaar afwisselen als eb en vloed.
Een externe, door God gegeven richting hebben we al tijden niet meer. En het ego heeft geen intrinsieke richting. Elk plan, elk voornemen dat gestalte wil krijgen is afhankelijk van bevestiging. “Zie je mij? Doe ik het zo goed?” Dat betekent dat iedere beweging in welke richting dan ook voorwaardelijk is. Of het nu om een individueel plan of om politieke ambitie gaat. Het wezen van voorwaardelijkheid is nee-tenzij, niet ja-mits. Het gevolg is dat er altijd meer argumenten tegen zijn. De afwezigheid van een intrinsieke richting en de voorwaardelijkheid van om het even welke richting betekent dat de default-waarde van het ego nee is.
Deze richtingloosheid leidt tot gevoelens van onmacht en gaat daardoor soms in zijn tegendeel verkeren. En dus zien we polarisatie in de zin van overdreven daadkracht opdoemen. De gevoelde bestuurlijke machteloosheid leidt soms tot de suggestie om de democratie te laten wijken vanwege de urgentie van een vraagstuk.
Deze met het gebrek aan richting gepaard gaande onmacht verklaart ook het religieuze karakter van vele eigentijdse ideologieën en de expertocratie. Bij ontstentenis van een intrinsieke richting is een ideologie of inhoudelijke autoriteit helpend omdat ze een appèl doen op externe bronnen van waarheid. We zien dan bestuurders die in hun wanhoop soms kiezen voor een vlucht vooruit, voor irrationele daadkracht, met beleidsdaden die wat betreft hun gebrekkige inzicht in kosten, maatschappelijke effect en duurzaamheid normaal gesproken de penningmeester van de lokale voetbalclub niet zouden passeren. We lijken dan uit de impasse van het nee, maar het momentum blijft stuurloos, maar nu vooruit ingezet.
Waar gaat onze aandacht heen?
De specifieke wijze waarop het ego zich wil uitdrukken verklaart dus de polarisatie. Hetzelfde principe dat de expressie van het ego beschrijft verklaart ook de richting van zijn aandacht. Het moderne individu observeert niet, maar projecteert het “zie-mij” op de wereld om zich heen. In een versplinterde wereld zullen dan slechts splinters het voorwerp van aandacht zijn. Bovendien zijn de objecten van aandacht van het ego zaken waarmee het ego zich kan identificeren. Het is de ultieme consequentie van Descartes’ “ik denk, dus ik ben”, het ego ziet slechts dat wat het is.
Het verklaart de aandacht voor de tranen van Sophie Hermans en de haarkleur van Geert Wilders in plaats van waar ze voor staan. Het verklaart de honger naar celebrity-roddel in plaats van filosofische voordrachten. Het verklaart onze obsessie met influencers en het verlangen er een te zijn. Het begrip influencer op zichzelf is een uitdrukking pur-sang van deze ambivalente tijd. Het zegt niets over zichzelf, anders dan dat het anderen beïnvloedt. De desperate energie van het zie mij, hoor mij als zelfstandig naamwoord. Het verklaart de belangstelling voor gebeurtenissen en incidenten. Liever Ali B dan 100.000 doden in de Oekraïense oorlog. Liever Ronald Koeman dan een dagelijkse gezonde leefstijl.
De keerzijde is dat grote conflicten, grote verhalen en diepe onderstromen zich onttrekken aan het zicht van het ego. Eeuwen geschiedenis beoordelen we met een terloopse blik door onze modieuze Specsavers-bril. Onder onze ogen, maar volstrekt onopgemerkt, voltrekken zich trage en omvangrijke crises. Net zoals de 15e-eeuwse Zuid-Amerikaanse inboorlingen de schepen van Columbus niet opmerkten aan het strand van hun continent omdat zij geen referentiekader hadden van “Schip”.
Tot slot
Polarisatie is de destructieve uitdrukkingsenergie van het ego dat aandacht zoekt, een zichzelf versterkend symptoom van het moderne bewustzijn. Het wordt aangedreven door de fragmentatie, snelheid en betekenisloosheid van de huidige stortvloed aan meningen. Zoals hierboven duidelijk is gemaakt, is het inherent negatief geladen omdat het ambivalent is. Het kan niet gemakkelijk worden gemanipuleerd of weggevaagd. Om polarisatie echt te begrijpen, moeten we het vanuit een systemisch perspectief bekijken en niet alleen als het resultaat van individueel gedrag. Als we dit breder zien, wordt het duidelijk dat polarisatie veel te complex is om aan slechts één persoon of groep toe te schrijven.
Dit maakt ook duidelijk dat je het probleem niet kunt oplossen met eenvoudige gedragsinstructies zoals “tel tot 10”. Zulk advies werkt niet omdat het de onderliggende oorzaken niet aanpakt. In feite is dit soort advies ook een symptoom van hetzelfde ego-gedreven bewustzijn – het richt zich alleen op het individu en negeert de grotere, langzamere krachten die echt in het spel zijn.
Gedragscodes en censuur zullen ons niet helpen om polariserende uitingen aan te pakken. Ze brengen ons terug naar vroegere tijden, voor de Verlichting en de individualisering. Het onderdrukken van maatschappelijke verschijnselen is zelden een duurzame strategie. Het leidt alleen maar tot nieuwe spanningen in het sociale ecosysteem, wat weer leidt tot nieuwe symptomen.
Net zoals gras niet sneller groeit door eraan te trekken wordt bewustzijn niet groter door het te manipuleren. Het laat zich verdoven, het laat zich beangstigen, het laat zich verleiden, het laat zich blokkeren, maar het laat zich niet om zeep helpen. Bewustzijn is de essentie, de kracht van het leven zelf. Het zal zich blijven ontvouwen, met of zonder onze toestemming, met of zonder onze machteloosheid. Het bewustzijn heeft geen plan en geen haast.
Het is duidelijk dat er geen gemakkelijke oplossingen zijn voor de schadelijke effecten van overmatige polarisatie als fenomeen van onze tijd. Maar elke denkbare oplossing voor elk denkbaar probleem begint met een goede diagnose en met het loslaten van illusies over de maakbaarheid van het leven en de wereld. En dan, als we de wereld waarnemen zoals hij werkelijk is, zal het leven ons antwoorden.