Dit is een artikel naar aanleiding van “Het Leven Kent Geen Weg Terug” de Nederlandse vertaling van Wilfried Nelles’ boek “Das Leben hat keinen Rückwertsgang” door uitgeverij Noorderlicht (www.hetnoorderlicht.com).
Alles groeit, dus waarom ook het bewustzijn niet? Het groeit volgens Wilfried Nelles in stappen. Maar is dit grotere bewustzijn ook beter? Of is het gelijk aan andere vormen van bewustzijn? De moderniteit kan hiërarchie moeilijk verdragen, maar volgens Nelles zijn er wel degelijk verschillen, zo neemt het bredere bewustzijn bijvoorbeeld meer waar dan het smallere. En dat heeft wel degelijk consequenties.
Nelles werd voor zijn boek waar hij de 7 niveaus van het bewustzijn beschrijft, geïnspireerd door een gedicht van Herman Hesse, “Stufen”
„Wie jede Blüte welkt und jede Jugend dem Alter weicht, blüht jede Lebensstufe, blüht jede Weisheit auch und jede Tugend zu ihrer Zeit und darf nicht ewig dauern.“
Alles groeit, dus waarom ook het bewustzijn niet? Groei is immers onze innerlijke natuur? Alles groeit, en alles groeit vanzelf. Het bewustzijn groeit volgens Nelles in stappen. Hij beschrijft de 7 niveaus van bewustzijn voor zowel het individu als voor de samenleving. Op basis van dit model ontwikkelde hij later zijn opstellingsmethode het Levensintegratieproces (LIP).
Niv. Individu Samenleving
1 Ongeboren kind Symbiotische eenheidsbewustzijn
2 Kind Groepsbewustzijn
3 Adolescent Ik-bewustzijn
4 Volwassene Zelf-bewustzijn
5 Rijpe volwassene Geest-bewustzijn
6 Oudere Wetende eenheidsbewustzijn
7 Dood Niet-, of al-bewustzijn
Iedere lezer zal in deze ordening ongetwijfeld een fase herkennen waarin hij of zij zich bevindt, of meent te bevinden. Wat van deze posities op individueel niveau ook zij, Nelles meent dat het bewustzijn waarin we nu collectief in het Westen leven, het ik-bewustzijn is, de adolescentie, niveau 3. Deze moderniteit verscheen na de middeleeuwen als Verlichting aan zieners als Rousseau en Voltaire. Ze werd pas grootschalig deel van onze werkelijkheid in de 19e en de 20e eeuw, door bijvoorbeeld Nietzsche ‘s „Gott ist tot“, of door Freud’s beschrijving van het onderbewustzijn en leidde vervolgens tot de geleidelijke emancipatie van het individu; onze „bevrijding“ van huwelijk, familie, dorp, kerk en partij. De individuatie als belangrijk kenmerk van de moderniteit die noodzakelijk was voor onze volwassenwording maar die, zo nemen we dagelijks waar, ons vaak niet gelukkig maakt.
Het bewustzijn groeit dus, in fasen. Deze fasering is ook een ordening zoals Bert Hellinger als een van kenmerken van het systemische werken onder onze aandacht bracht. Wilfried Nelles gebruikt een systemische ordening in zijn Levensintegratieproces waarin hij de verschillende levensfasen opstelt ten opzichte van de cliënt. Maar is deze ordening hiërarchisch?
Het wantrouwen van het moderne bewustzijn tegen hiërarchie
Het moderne bewustzijn waarin we nu leven houdt in elk geval niet van hiërarchie. Hiërarchie is immers een typisch kenmerk van het groepsbewustzijn, met als ultieme voorbeeld God, maar ook de koning, de officier en de partijleider, vaak ook een man. Het moderne bewustzijn gaat uit van de principiële gelijkheid van iedereen en wantrouwt iedere vorm van hiërarchie. Misschien wel omdat het moderne bewustzijn bang is in het oude bewustzijn, het groepsbewustzijn terug te vallen. Die angst voor regressie gaat volgens Nelles pas over als we dat groepsbewustzijn in ons opnemen, in ons integreren. Hij gaat voorbij als we kunnen zien dat we zonder dit groepsdenken, en de praktische uitingen daarvan, het moderne bewustzijn niet hadden kunnen bereiken, zelfs als we de beperking en de destructieve kant van dit bewustzijn kunnen doorzien.
Bovendien, stelt Nelles, is de anti-hiërarchische houding van het moderne bewustzijn niet heel erg consequent, het moderne bewustzijn voelt zich vaak veel beter dan het oude groepsbewustzijn. De maakbaarheid en de zorg waar “de verworpenen der aarde” soms aan zijn onderworpen kan iets aanmatigends en ongelijkwaardigs hebben. Begrippen als burgerlijk of ouderwets zijn niet neutraal maar laatdunkend en bijvoorbeeld uitingen van religieus conservatisme worden vaak nogal neerbuigend bekeken. Opvallend is overigens dat dit ook een van de verwijten van religieuze extremisten aan het moderne bewustzijn is. De moderniteit, waarvan een van de kernwaarden gelijkheid heet te zijn, voelt zich niet alleen meeromvattender, wat de waarheid is, maar vaak ook beter, en dat is daarmee in strijd. Hierin zien we de ambivalentie, die bij uitstek een kenmerk van de heersende maatschappelijke adolescentie, de moderniteit is.
Het smallere bewustzijn is passend, het bredere neemt meer waar
Het model dat Nelles beschrijft is slechts in die zin hiërarchisch dat het hogere niveau het voorbije niveau omvat of omsluit en met een nieuwe dimensie uitbreidt. De vierde trede van de trap is niet beter dan de derde of de tweede, maar men heeft wel een ander perspectief en kan andere zaken waarnemen. De andere treden zijn noodzakelijk om de volgende aan te komen, maar men moet ze ook achter zich laten om op de vierde te kunnen arriveren. Een voorbeeld: een puber is verder in zijn ontwikkeling dan een kind. Het begrijpt en kan dingen die het kind niet begrijpt of kan. De puber neemt de wereld ook heel anders waar dan het kind. Maar daarom is het perspectief van het kind niet minder juist , of minder goed en is zijn handelen nog niet dommer of slechter. Het perspectief van het kind is simpelweg kinderlijk en dat is voor een kind volledig passend. In tegendeel, als het kind zich als een volwassen gedraagt mist het een stuk van de kindertijd die later in pathologie tot uiting kan komen. Ieder niveau heeft zijn eigen logica die voor die trede passend is en die niet door andere niveaus als beter of slechter beoordeeld mag worden.
Dat alles betekent echter niet dat alle niveaus gelijk zijn en dat er van vooruitgang of hiërarchie helemaal geen sprake is. De hogere niveaus zijn hoger omdat ze daadwerkelijk meer omvatten. In de ene trede zijn alle eerdere niveaus opgenomen, geïntegreerd en getranscendeerd. Deze zienswijze laat nog iets zien: vanuit het hogere niveau kan men het lagere niveau begrijpen maar vanuit het lagere niet de hogere niveaus. Een volwassene weet, althans kan weten, hoe een kind voelt en denkt. Daarom kan hij of zij bijvoorbeeld kinderboeken schrijven. Een kind kan echter niet ervaren als een volwassene. (al kan hij wel een volwassen imiteren en zich de volwassenen wereld infantaseren).
Om deze redenen is het geen wonder dat het moderne bewustzijn, met zijn focus op de objectivering van kennis, van de waarheid en de concreetheid van economische indicatoren zich een transformatie van de moderniteit, van het ik-bewustzijn, niet kan voorstellen. Een exponent van dit misverstand over de ultieme wereld, de Westerse moderniteit was wellicht Fukuyama’s bekende boek, The End of History and the Last Man (1992). De wereld was klaar. Maar hoewel men het hogere pas kan begrijpen als men er is aangekomen, kan men vanuit het lagere bewustzijn niet zeggen dat het hogere er niet is, hoewel dat zo kan lijken. Men kan het slechts nog niet ervaren.
Dit verschijnsel is van eminent belang, bijvoorbeeld in de strijd tussen moslimextremisten en de moderne Westerse maatschappij. Een boer uit Anatolië die naar Nederland komt kan wel zien dat Nederlandse mannen hun vrouwen anders behandelen en dat Nederlandse vrouwen zich anders gedragen, maar hij kan het niet begrijpen. Dit komt niet omdat hij dom is, zonder opleiding is of moslim of macho is, maar omdat hij op een ander bewustzijnsniveau leeft. Wie dit begrijpt die snapt dat hij dit verschil moet kunnen verdragen. En deze noodzaak wordt groter naarmate de culturen door globalisering emigratie meer bij elkaar komen. Zie hier het dagelijkse schouwspel aan de Europese grenzen en in Europa zelf.
Dit betekent bijvoorbeeld dat je van een politicus of journalist mag verwachten dat hij de Anatolische boer in ons voorbeeld én zijn vrouw begrijpt, én hun gedrag als innerlijk consistent en gepast kan waarnemen (wat niet betekent dat hij het moet goedkeuren) terwijl hij iets dergelijks omgekeerd niet kan verwachten. Ons past sowieso enige bescheidenheid omdat we een oorvijg op school en een ongelijkwaardige positie voor de vrouw hier nog niet zo heel lang hebben uitgebannen. De transformatie van het 2e niveau van bewustzijn naar het 3e ontplooide zich immers pas massaal in de tweede helft van 60-er jaren. Wij zullen dus geduld moeten opbrengen totdat andere groepen ook in dat volgende bewustzijn zullen groeien, en dat zal ook niet zonder conflicten gaan. Dit begrip neemt natuurlijk niet weg dat een democratie mag verwachten dat haar wetten worden gerespecteerd, of men die begrijpt of niet, maar Nelles’ perspectief kan de achtergronden van deze cultuurclashes wel verduidelijken.
Uit dit alles komt naar voren dat het bij de bewustzijnsniveaus om hiërarchische niveaus gaat, om een groei van het eenvoudige naar het complexere, van het smalle naar het bredere, van het lage naar het hogere. Daarbij gaat het echter niet om een beter bewustzijn maar om meer bewustzijn.
Hoezeer dit ruimere bewustzijn ook voordelen heeft, wat Nelles duidelijk maakt is dat het vooral ook grotere verantwoordelijkheden met zich meebrengt, de verantwoordelijkheid om de ontwikkeling van diegenen met het smallere bewustzijn te verdragen. In ieder geval staat het vermogen om met wijsheid en inzicht met het andere bewustzijn om te gaan mijlenver af van waar het begrip hiërarchie vaak mee wordt geassocieerd: rangorde en macht. Dit zou ons tot bescheidenheid, geduld én vastberadenheid moet aanzetten.