Moderniteit en individualisering: versplintering van materie en geest (3)

Wat vooraf ging…

Complexiteit en controleverlies

Overheidsorganisaties zijn in de afgelopen decennia super-ingewikkeld geworden. Dat komt door steeds groeiende maatschappelijke complexiteit, onstuitbare digitalisering, regelmatige bezuinigingen en veranderende politieke prioriteiten. Bovendien kunnen overheidsorganisaties hun taakgebied niet afbakenen tot die domeinen die ze beheersen, zoals het bedrijfsleven dat wel kan. De overheid kan bijvoorbeeld niet stoppen met de jeugdzorg omdat ze vindt dat het te duur wordt.

Waar deze organisaties zich vroeger nog enigszins door een planning en control-aanpak lieten besturen, hebben veel grote overheidsorganisaties zich ontwikkeld tot zogenaamde complexe adaptieve systemen waarop de chaostheorie van toepassing is. Dit soort systemen vertonen niet-lineair en daardoor onvoorspelbaar gedrag. Die laten zich deels niet meer door reguliere controlemechanismen met een normale causaliteit sturen. De meesten van ons kennen het woord complexiteit wel, maar weinigen snappen het begrip complexiteit en zijn ver reikende consequenties voor het verlies van controle voor het bestuur van ons land. Hoe is het zo gekomen?

Materie

We hebben de wereld gedetermineerd en in ontelbare klein deeltjes uiteengelegd om hem te begrijpen. Met dat begrip en die kennis hebben we dingen gemaakt, goede dingen, maar de aard van het universum niet helemaal begrepen. De Verlichting, zoals we deze nieuwe inzichten noemden, was noodzakelijk en nuttig en bracht ons de moderniteit. Maar nu dreigt de versplintering in zijn tegendeel te gaan verkeren. We hebben een moderne chaos gecreëerd die we niet meer kunnen besturen. Niet met de mechanismen uit de tijd van het groepsdenken, goden, koningen en premiers, coalities en opposities. En zelfs niet met de methoden van de moderniteit en de maakbaarheidsgedachte, het neoliberalisme en de wetenschap. In deze complexiteit verliezen we de controle, onbedoeld, niet omdat we dom zijn, maar omdat we onder geen beding zwakte of onmacht willen tonen. We komen daardoor terecht in een moderne variant van middeleeuws mysticisme: symboliek, angstvisioenen, politiek-correcte taal en moralisme.

Geest

Wat met onze organisaties en onze maatschappij is gebeurd, is ook met onszelf gebeurd. De versplintering van waarheden en meningen hebben we individuele vrijheid genoemd. Natuurlijk was het een bevrijding uit de ketens van de groep. Maar de euforie van het individuele dreigt ook in zijn tegendeel te gaan verkeren. Als iedereen gelijk heeft, waar gaan we dan heen? Als iedereen gelijk heeft, wat is dan de waarheid? Als iedereen gelijk heeft, zijn er dan nog grenzen…leugens? Als iedere mop wel voor iemand kwetsend is, waar kunnen we dan nog om lachen? Onze hypothese was dat we ons zouden bevrijden. We zouden de dictatuur van de groep transformeren naar de vrijheid van het individu. Maar de werkelijkheid is minder euforisch: de trend lijkt te zijn dat we gaan van de dictatuur van de groep naar de dictatuur van het individu. 

De versplinterde materie nemen we waar als chaos. Chaos is bestuurbaar. Niet met onze 19e -eeuwse hiërarchische politieke systemen noch met mechanistische modernistische methoden, maar bestuurbaar, om dat het een vorm van ordening is, al kunnen we die niet volledig doorgronden. Maar als ook de geest versplinterd is tot individuele fracties ontstaat er een paradigmatisch probleem, chaos ontmoet chaos.

Social Media

Tegelijkertijd bouwen we social media die een uitdrukking van die versplintering zijn. Beloftevolle ontwikkelingen, eerst. Feest van de vrijheid van meningsuiting, pijler van de democratie, hazewind van de nieuwsgaring, dat was het! Maar met een paar onverwachte bijeffecten. 

De waarheid erodeert. Niet politiek rechts of links is de eigenaar van fake news. Fake news is een symptoom van de moderne mediamaatschappij met een geheel eigen, ongedachte dynamiek. Die dynamiek, de autonomie van een eroderende waarheid is sterker dan we denken. En een verschijnsel heeft geen moraal. 

Deze media activeren bovendien meer onze instincten dan onze reflectie en ratio. Zo is het businessmodel en zo is de technologie opgebouwd. Daardoor vallen we collectief terug naar een eerder ontwikkelingsniveau van communicatie, een regressie van het rationele naar het pre-rationele, instinctieve, met als gevolg: de aandacht verschuift naar individuele en incidentele drama’s. Die als wanhoopsdaad wel van een universele geldigheid worden voorzien.

Dat sociale media de complexiteit versterken lijkt evident, maar wat is oorzaak en wat gevolg? Waarschijnlijk zijn beiden gevolg van de versplintering van materie en geest. Maar het effect van sociale media op communicatie is ontegenzeggelijk: ook hier regresseren we naar een middeleeuws aandoende dynamiek. Iedere dag wordt weer een ander mediaslachtoffer op de Grote Markt van Twitter of Facebook gevierendeeld.

Complexiteit en maakbaarheid zijn beide typische symptomen van het moderne bewustzijn, maar ze bijten elkaar. Complexe systemen zijn niet maakbaar, in constructivistische zin, ze vereisen een andere wijze van sturing. De samenloop van complexiteit en de maakbaarheidsidee creëert een impasse: de pretentie/onmacht paradox

vervolg…

Geef een reactie